تاریخچه دقیقی از قلاب دوزی در گیلان در دسترس نیست. داده‌های باستان شناسی حاکی از سابقه تاریخی قلاب دوزی در منطقه گیلان است و در کشف‌های باستان شناسی در لولمان گیلان قطعاتی از ملیله دوزی و قلاب دوزی بدست آمده که پژوهشگران آن را متعلق به دوره هخامنشیان می‌دانند. قدیمی‌ترین نمون ه‌های رشتی دوزی جدا از مجموعه‌های خصوصی ، در موزه آستان قدس رضوی و موزه هنرهای تزئینی ایران نگهداری می‌شود.
قلاب دوزی رشت که به رشتی دوزی معروف است یکی از هنرهای اصیل بانوان شهر رشت در حال حاضر میباشد. قلابدوزی یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی شهر رشت است و عبارت است از تزیین پارچه‌های ارزنده‌ی ضخیم از طریق رودوزی. بدین ترتیب که زمینه‌ی پارچه به وسیله‌ی نخ‌های ابریشمین تزیین می‌گردد. به عبارت دیگر به روی پارچه‌های ضخیم، نقش‌های زیبایی با نخ ابریشمین و وسیله ای که قلاب نام دارد دوخته می‌شود.
در فرهنگ معین قلاب دوزی عبارت است از دوختن نقش و نگار، از ابریشم یا خامه یا رشته‌های طلا و نقشه به روی پارچه با قلاب.
به طور کلی قلاب دوزی هنر دوختن ابریشم است بر پارچه‌ی ماهوت. به قلاب دوزی در اصطلاح فرانسه Broderie«بردوردوزی» هم می‌گویند.
۱)گلدوزی که از قدیم بوده و به صورت الگویی ثابت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۲)نقوش ابتکاری (ابداعی) به طوری که با نقوش قدیم مطابقت داشته باشد. مثل نقشه، چادری ستونی، هشتی تاجی شب بی حاشیه دارد (در حدود ۳۰ سال پیش، از این طرح استفاده می‌کردند و حاشیه‌ی اطراف آن کار ابتکاری است بدون نقشه روی پارچه قلابدوزی می‌کنند .
۱-نقشه‌های اقتباسی: از نقشه‌های قدیم که استاد کارهای قدیمی به حد اعلاء رسانیده بودند.
۲ -نقشه‌های ابتکاری جدید: باید با صنعت قلابدوزی مطابقت داشته باشد.
۳- نقشه آثار قدیمی: برگ،گل و ساقه به رنگ طبعی بروی ماهوت پیاده می‌شد.
۴- نقشه‌ی هندسی:که به شکلهای مختلف میباشد.
۵ -نقشه‌ی سلیقه ای: چنان که از نامش پیداست به سلیقه‌ی افراد بستگی دارد
در گیلان ترسیم نقوش قلابدوزی اغلب ذهنی بوده و اکثرا ًاز قدیم نسل به نسل منتقل شده است. نقوشی که بیشتر مورد توجه بوده و بازار بهتری دارد نقش‌های قدیمی کج بوته ای نقشه ترنجی و گرد میباشد.
سوزن دوزان موضوعات مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگ عامه، دینی و اقتصادی را پس از طراحی و نقش پردازی شروع به قلاب دوزی می‌نمودند. از نمونه‌های بسیار نفیس می‌توان به یک جفت به سه شیوه‌ی رایج اشاره نمود که متعلق به سده‌ی ۱۳ه.ق میباشد، که استاد حسین رشتی به دستور مخبر الدوله قلاب دوزی نموده است.این کار حداقل ۴ سال به طول انجامید و در نوع خود بی نظیر است
مواد اولیه این صنعت شامل: پارچه‌ی ماهوت یا مخمل و نخ‌های الوان ابریشمین است.
جریده یا کارگاه (چوب مخصوص کار قلاب دوزی)شامل دو قطعه چوب تقریبی طول ۱۰۰ سانتی متر و به عرض ۱۰ سانتی متر با ضخامت ۵ سانتی متر که در یک طرف به میخ و به یکدیگر متصل در سوی دیگر به وسیله‌ی مانعی که در فاصله‌ی ۴۰ سانتی متر از انتهای وسیله گذاشته شده از یکدیگر جدا و حالتی گیره مانند دارد تشکیل یافته است .
– قلاب نوک تیز و بدون انحنا با یک بریدگی مورب در فاصله ۵ میلی متری نوک قلاب.
– چهار پایه‌ی مخصوص معروف به کتل که مخصوص نشیمن قلاب دوز است و از چوب نراد ساخته شده است.
– نقشه یا طرح مورد نظر: برای قلابدوزی نیاز به طرح میباشد و این طرح‌ها اکثرا نقشه هایی هستند که از گذشته به جای مانده و طی سالیان متمادی از آن استفاده شده است. نقوش مورد استفاده در رشتی دوزی عبارتند از بازوبندی ، بند رومی ، بته جفه ترمه ای ، گل بادامی ، بته جقه ای شاخ گوزنی ، بته جقه قهر و آشتی ، گل و بوته ، گل و مرغ و…
قلاب دوزان طرحی را که قصد دارند روی پارچه ماهوت قلاب دوزی کنند، ابتدا روی کاغذی که ابعاد آن کمی بزرگتر از اندازه پارچه مورد نظرشان است ترسیم کرده و سپس با یک سنجاق تمامی خطوط طرح را روی کاغذ با فواصل نزدیک به هم سوراخ می‌کنند. آنگاه مقداری گچ روی کاغذ ریخته، کاملا آن را روی صفحه کاغذ پخش می‌کنند تا از داخل سوراخهای کاغذ گذشته و بر روی ماهوت بنشیند و بعد از برداشتن کاغذ از روی ماهوت، طرح بر روی ماهوت قلم گیری شده و صنعتگر با کمک قلابی که ساختمان آن تشریح شد، شروع به دوخت می‌کند.
رشتی دوزی در حال حاضر برای تزئین سجاده، جا قرآنی، لبه پرده، زیرلیوانی، رویه میز، رویه کوسن، رویه دمپایی زنانه، کفش زنانه، بقچه سوزنی و… مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شیوه کار قلاب دوزان به این صورت است که روی یک چهار پایه کوتاه نشسته و یک قسمت از پارچه را در لای دهانه جریده قرار داده و به کمک زانوانشان آن را به هم می‌فشارند تا پارچه خارج نشود.
آنگاه یک سر نخ را گره زده و در حالی که قلاب را از روی پارچه به داخل آن فرو برده اند، گره را در شیار قلاب استوار ساخته و آن را از پارچه بیرون می‌کشند و در شرایطی که نخ خارج شده از پارچه حالت یک نیم دایره را به خود گرفته، در فاصله ای معین، دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و نخ را بر روی شیار قلاب استوار کرده و قلاب را از پارچه خارج می‌کنند.
به این ترتیب، نیم دایره قبلی سفت شده و بر روی کار می‌نشیند، در حالی که نیم دایره جدیدی که به وجود آمده به صنعتگر امکان می‌دهد تا دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با تکرار این حالت است که نقشی زنجیره ای روی پارچه به وجود می‌آید.
(9 votes, average: 5٫00 out of 5)Loading...
دیدگاه کاربران