چگونه با تاریخچه هنر خاتم کاری آشنا شویم؟؟

دوره صفویه

هر گونه برسي و تحقيق درباره تاريخچه و پيدايش هنر خاتم سازي در ايران بايد از دوره صفويان به بعد مورد توجه قرار گيرد.دوران صفويه عهد رواج صنعت خاتم كاري است . تشويق هنرمندان و داشتن روابط بازرگاني با ديگر كشورها به گسترش اين هنر كمك شاياني نمود . در اين دوره سرتاسر بازار زرگرهاي فعلي اصفهان در بازار بزرگ، بازار خاتم سازان بوده است و تا پنجاه سال اخير هم از نسل آنان استاداني مانند سيد ابراهيم و سيد اسماعيل از استادان مشهور خاتم اصفهان به شمار مي رفته اند.در عصر صفويه، علاوه بر شهر اصفهان، در شهرهاي جنوبي ايران مانند شيراز و كرمان هم هنر خاتم كاري مراحل پيشرفت و ترقي خود را به سرعت پيموده است و هنرمندان آن دوره آثار بسيار و قابل توجهي از خود باقي گذاشته اند مثل درب مدرسة سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار دارد و این یکی از آثار مهم زمان صفویه است و دیگر مقبرة شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده اند و زمان قاجار روبه تحلیل رفته است.صندلي هاي خاتم و جعبه « هشت بهشت » و « عالي قاپو » اصفهان درعصر صفويه از درهاي باقي مانده متعلق به آينه ها و خوانچه هاي خاتم از زمان صفويه تا عصر قاجاريه بهترين نمونه هاي كار هنرمندان اصفهان را بيان مي كند.


ديگر اشيا خاتمي اين دوره ازجمله صندوقهايي است كه براي مقابر ائمه ساخته مي شده ا ست. مرقد حضرت موسي بن جعفر وامام جواد (ع) در كاظمين در زمان شاه اسماعيل صفوي در سال 906 هجري قمري به دست استاد محمد و نيز مرقد امام علي النقي (ع) و مرقد امام حسن (ع) در سامره در زمان شاه سلطان حسين صفوي به دست استاد جعفر، صندوق ضريح نرگس خاتون در زمان شاه سلطان حسين صفوي، در ورودي مدرسه چهارباغ اصفهان، و نيز در حضرت امام زاده شاه رضا در قمشه اصفهان درتزيين بيشتر اين مقابر از رسمهاي گره چيني و منبت استفاده كرده اند . حتي براي تزيين بهتر مجموعه اي از گلهاي خاتم را كه از رسم گره به وجود مي آمدند در وسط بعضي ا ز آلتهاي گره به صورت تك گل به كار مي بردند . از جمله آثار به جا مانده با اين شيوه، صندوق مرقد حضرت سيد علا الدين حسين در شيراز است كه با گره تند ده رسم شده است و نيز دو در در همين مكان كه با همين شيوه تزيين شده اند.بعضی دیگر از آثار دیگر عبارتند از:- صندوق مرقد حضرت علی که در دوره کریم خان زند ساخته شده.- صندوق مرقد امام حسین، حضرت ابوالفضل و حضزت زینب.- ضریح مطهر خضرت علی ابن موسی الرضا (ع).در اواخر سلطنت صفويه به مدت كوتاهي در اين صنعت رخوت و سستي پديدار شد و از توجه به اين هنر كاسته شد اما در دوران كوتاه سلطنت زنديه، كريمخان زند تحولاتي در هنرهاي تزييني و سنتي ايران پديد آورد . قلمدان سازي، خاتم سازي و نقاشي رنگ و روغن در شيراز مركز حكومت زنديه متداول شده بسياري از هنرمندان گوشه گير اصفهاني به شوق از سر گرفتن هنرخود رهسپار شيراز شدند و خاتم سازي جاني دوباره گرفت . متاسفانه بسياري از آثار صنعتي زنديان به واسطه كينه شديد قاجاريه به اين خاندان نابود شده است.

دوره قاجاریه

اما در دوره قاجاريه هنر خاتم سازي رو به انحطاط و سستي مي رود . در اين زمان استادان هنرمند در عين زندگي پريشان و سخت خود، تنها از روي دلسوزي و دلبستگي هنر خود را فقط از براي خشنودي دل خويش وام مي دهند.در دوره قاجاريه متاع هنرمندان خاتم كار خريدار زيادي نداشته؛ خريداران اين كالا بيشتر روستاييان بوده اند و شمار اندك از بزرگان شهر كه صندلي و ميز خاتم مي خريده اند. مقدار كمي از آنها هم به خارج از ايران صادر مي شده است.در اين عهد (سيزده هجري، نوزده ميلادي ) درهاي حرم شاه عبدالعظيم در تهران به وسيله استاد محمد جعفر و محمد كريم كه هر دو شيرازي بوده اند ساخته مي شود . بجز اين، بقيه آثار خاتم بر روي قلمدان، قاب آينه، و رحل قرآن بوده . در عهد قاجاريه خاتم تنها در شيراز و گاه در تهران از رونقي اندك برخوردار بوده . از استادان معروف اين دوره مي توان عمو كريم و حيدر علي را در شيراز نام برد . همچنين كربلايي محمد كاظم، حيدر علي و استاد صنيع خاتم را نام برد . در تهران هم گويا استاد مشهدي حسين هنر خاتم كاري داشته است.در دوران معاصر بيشتر برجستگان اين هنر از شهر هنر پرور شيراز برخاسته اند . بدون گفتگو در صدر همه خاتم سازان معاصر بايد از استاد محمد حسين صنيع خاتم نام برد . بيشتر هنرمندان معروف خاتم ساز در محضر اين استاد هنر خاتم سازي را فراگرفته اند.مرحوم صنيع خاتم در سال 1310 كارگاه خاتم سازي اداره صنايع مستظرفه را ايجاد كرد و به همراه گروهي از شاگردان به ساخت تالار خاتم كاخ مرمر كه مجموعه پوشش هاي دروني آن به انضمام درها و پنجره ها، ميز و نيمكت، صندلي، لوازم التحرير آن همت گماشت و موفق شد اين هنر را كه تا آن زمان بر روي جعبه، قاب و در حد عالي بر روي درها به كار مي رفت عظمتي تازه بخشد. (چند گروه دیگر در کاخ مرمر مشغول به کار بوده اند از جمله استاد حاج خلیل گلریز خاتمی، آقای علی موسوی خاتمی، آقای حمید ترکان، آقای حکیم الهی آقای احمد مظنون، استاد فضل الله خیامیان، آقای حسین شفقت و استادانی دیگر. و در زمان پهلوی دوم در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان این هنر ظریف به اوج زیبایی خود رسید و استادانی مانند آقای علی نعمت که سرآمد همه استادان بود با طراحی آقای عیسی بهادری خاتم را به حرکت در آورده و از آن شکل هندسی منظم به طرحهاییمانند گل و مرغ و حیوانات که در خاتم کاری بسیار مشکل بوده در آوردند و آثاری بسیار نفیس ساخته اند و دیگر آثاری از استادانی بزرگ به صورت صندوق روی مقبره های ائمه اطهار از جمله در نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامراء و مشهد مقدس ساخته شده که روح و روانشان شاد باد ).بعد از مرحوم صنيع خاتم، سرپرستي كارگاه خاتم سازي به عهده فرزند آن هنرمند، مرحوم محمود صنيع خاتم واگذار شد كه او نيز از استادان فن خاتم كاري بود . يكي ديگر از زيباترين آثارهنري دوره معاصر تالار خاتم مجلس شوراي اسلامي است . اين تالار طي 6 سال در فاصله سالهاي 1346 تا 1352 شمسي با تلاش قابل تحسين عده اي خاتم كار ورزيده به وجود آمد . در اين تالار بيش از 4000 متر مربع پوشش خاتم به كار رفته است و مواد اوليه آن از نوع طبيعي و مرغوب است .رنگ گلها و نقوش تالار نيز طبيعي است و از هيچ نوع رنگ شيميايي استفاده نشده براي رنگ قرمز از چوب عناب براي رنگ قهوه اي سير نيز از چوب فوفل استفاده شده است . خاتم هاي تالار بر روي قطعات بزرگ چوب نصب گرديده و با ديوار فاصله دارد و به آنها مواد موريانه زده شده است . طرح تالار از مهندس مويد عهد است . سرپرست و نظارت ساخت تالار بر عهده شادروان علي نعمت سرپرست كارگاه خاتم بود .علاوه بر اينها خاتم در اماكن مقدسه به كار گرفته مي شد از جمله صندوق مرقد حضرت سيد مير احمد معروف به شاه چراغ و برادر گراميشان سيد مير محمد و نيز پسر آن حضرت ابراهيم در شهر شيراز است كه به شكل گره تند ده كار شده است و بعد از حاشيه خاتم آن حاشيه پهن تري آيات قرآني به خط نسخ را در بر دارد.استادانی در زمان پهلوی دوم برای پایدار ماندن خاتم در اصفهان زحمت زیادی کشیدن از جمله استاد مهدی ناطق که جای تشکر وقدردانی دارد و استادانی در عصر حاضر هستند که از هنرمندان این مرز و بوم هستند از جمله آقای یوسف قنبری، آقای اصغر ترشیزی، آقای براهیم گلریز و همچنین استاد منوچهر خادم ملت و آقای عباس خاتمی فرد و استاد اصغر معمار که امیدوارم در پناه خدا و امام زمان به کار خودشان ادامه بدهند.در حال حاضر خاتم بيشتر در كارگاههاي خصوصي و شخصي كار مي شود . با تاسيس سازمان ميراث فرهنگي كشور در سال 1366 مسئله آموزش هنرهاي سنتي ازجمله خاتم سازي به عنوان يك اصل در اهداف سازمان پذيرفته شده است و با جديت پيگيري مي شود . با ادغام اداره كل هنرهاي سنتي در مركز ميراث فرهنگي تهران هم اكنون اين مركز مسئول آموزش خاتم سازي در تهران مي باشد.