مسگری یکی از صنایع دستی قدیم و زیبای ایران است . از شمش مسی برای تهیه ورق مسی بوسیله چکش کاری استفاده می کنند . برای ساخت ظرفهای کوچک از یک تکه مس استفاده و آنقدر آن را چکش کاری می کنند تا شکل مورد نظر به دست آید ظروف بزرگتر از دو یا چند ورق مسی ساخته می شود .محصولات عمده مس گری عبارتند از سینی های مختلف، دیگ ، تنگ، گلدان و ظروف دیگر
بشر بعد از سنگ و گل، برای رفع سایر نیازهایش به فلز روی آورد، در بین فلزات مس زودتر از بقیه فلزات بكار رفت زیرا بصورت خالص در طبیعت یافت می شد و استخراج و بهره برداری از آن ساده بود. درخشش و جلای مس خالص و رنگ جالب توجه سنگهای معدنی از دیگر علل كاربرد آن در طول اعصار گذشته می باشد.به نقل از برخی منابع، قدمت استفاده از مس بر اساس مدارك و شواهد باستانشناسی به 9500 ق.م می رسد و تا قبل از هزاره 5 ق.م(كشف ذوب مس) بصورت خالص بكار رفته و از شیوه چكش كاری سرد برای شكل دادن به آن استفاده می شده. امروزه با استناد به مدارك غیرقابل انكار كه از گوشه كنار ایران یافت شده،می توان شمال و مركز ایران را جزء قدیمی ترین مراكز فلزكاری جهان و نیز فلزكاران ایران از پیشگامان كشف ذوب مس در جهان باستان دانست كه فراوانی معادن مس در ایران ، مؤید این نكته است.با توجه به كشف كوره ذوب مس در سگز آباد قزوین واقع در ((تپه قبرستان)) ، توسط ((دكتر مجدزاده)) ، و نزدیك بودن این منطقه از لحاظ جغرافیایی به زنجان ، كه احتمالاً اولین كوره ذوب مس می باشد و نیز وجود معادن بزرگ مس در منطقه نظیر معدن مس ((رشید آباد)) می توان به قدمت استفاده از این فلز در زنجان پی برد. دوره اسلامی با ممنوعیت استفاده از طلا و نقره برای ساخت ظروف، روند استفاده از فلزاتی چون مس افزایش یافت. زیرا فلزی چكش خوار، شكل پذیر، با قابلیت تورق و مفتول شدن و اجرای تزئینات مختلفی چون مشبك كاری، قلمزنی، حكاكی، فلزكوبی، ترصیع و كنده كاری و ... است. در طول تاریخ دركنار دیگر كاربردهای مس از این فلز جهت ضرب سكه نیز استفاده شده است. اوج هنر فلزكاری دوره اسلامی مربوط به سلجوقیان است كه در این دوره زنجان در كنار مراكزی چون خراسان، موصل، همدان، ری و اصفهان یكی از مهمترین قطبهای فلزكاری محسوب می شده و در این دوره زنجان بعنوان یكی از مهمترین مراكز تهیه ظروف مرصع كاری شده ، مطرح بوده است. در دوره ایلخانی با توجه به نزدیكی پایتخت حكومت ایلخانان به زنجان و توجه حكمرانان ایلخان به فلزكاری و نیز وجود گویهای مرصع نقره كوب، مربوط به این دوره كه نام سلطان اولجایتو در آن حك گردیده می توان موقعیت فلزكاری در دوره مذكور را تصور نمود. در دوران معاصر و اندكی قبل از آن شنیدن واژه مس و مسگری در اذهان عموم تداعی كننده زنجان و بازار مسگران آن بوده است. ، متاسفانه، هنر صنعت مسگری در زنجان طی دو دهه اخیر به دلایل مختلفی دچار افول تامل برانگیزی گردیده، به طوری كه از حدود 800 مسگر در حال حاضر فقط 25 مسگر باقی مانده است. از روشهای بكار رفته جهت تزئینات بر روی ظروف مسی در این شهر می توان به قلمزنی روی آن اشاره نمود.
مسگری یکی از بهترین صنایع دستی کهن ایران است. اشیا و ظروف مسی دست ساز از زمانهای دور در موزه ها قابل مشاهده هستند. از جمله مراکز عمده این هنر شهرهای کاشان، اصفهان، کرمان و شیراز میباشد. در آن دوران ابتدا استاد کار گدازنده شمش و قطعات مس را به ورق مس تبدیل میکرد. برای این منظور وی کوره یا بوته ای که شبیه به بوته ریخته گری بود به کار میبرد و بوته ها را با انبر کج ویژه از کوره خارج میکرد و فلز گداخته را در قالبهای شمش (ریجه) میریخت.کار اصلی او آن بود که شمش را بکوبد و به ورق تبدیل کند این کار چکش زدن یا چکش کاری با کمک یک یا دو نفر چکش کار در دو مرحله کاملا متمایز انجام میشد. یعنی نخست فلز را با چکش کف تخت میکوبیدند یا به اصطلاح خودشان وا میچیدند و بعد با چکش چهار سو آن را صاف میکردند در این هنگام فلز دیگر چکش خور نبود و باید تاب دیده یا دست افشار میگردید. که این کار را با حرارت دادن مجدد فلز انجام میدادند. این فرایند ادامه مییافت تا اینکه اندازه صحیح و ضخامت مورد نیاز به دست میآمد. گدازنده مس هدفش این بود که تا آنجا که ممکن بود فلز را مطابق شکلی که مورد احتیاج مسگر است تهیه کند.کارگاههای کوچکتر کار مس گدازی را خود مسگر انجام میداد و ورقه ساخته شده یا شمشهای حاضر شده مس را از کارگاههای گداز مس میخریدو یا مس قراضه را خودش آب میکرد و به شمش و سپس ورق تبدیل مینمود. محصول عمده مسگری ظروفی با شکلها و اندازه های گوناگون است. ظروف کوچک را از یک تکه مس چکش کاری میکنند و اغلب تو گود هستند.
در این مورد ابتدا مس را باز میکنند و پس از هر دور باز کردن یک تاب به آن میدهند اشیا بزرگتر را نیز به همین طریق از ورقه های گرد بدست می آورند. این کاری است که احتیاج به مهارت و استادی بسیار دارد. با آمدن کارخانه نورد مس و تهیه ورق مس ره بصورت صنعتی کارگاههای گداز مس از میان رفتند. امروزه مراحل تهیه ظروف مسی هم بطور عمده با کمک دستگاههای برقی انجام میشود که این به علت افزایش تقاضای بازار و پایین آوردند قیمت تمام شده محصول است. هرچند هنوز هم ذوق هنری استاد کار سازنده در زیبایی و کمال ظروف ساخته شده نقش اصلی را دارد.
در بازار مسگرهای کرمان که از عهد صفویه به یادگار مانده است دیگر صدای چکش‌هایی که بر روی مس‌ها کوبیده می‌شدند به گوش نمی‌رسد. حالا این بازار دیگر مخصوص مسگرها نیست وبسیاری از مسگرها با کنار گذاشتن چکش‌های خود تغییر حرفه داده و فقط چند مغازه فروش ظروف و تزیینات مسی باقی مانده است.در بین ظروف و وسایل تزیینی مس که در داخل مغازه‌ها به فروش می‌رسد بسیاری از ظروف تزیینی سیلورومس چینی و هندی به چشم می‌خوردکه یک خطر برای صنعت سنتی کرمان محسوب میشود.
کرمان به دلیل همجواری با معادن مس از 5000 سال پیش تاکنون یکی از مراکز مهم ساخت ظروف مسی و تزیینات روی آن به حساب می‌آید. در هنرقلم زنی به روش سطح کاری که خاص منطقه کرمان است صنعتگر از ایجاد هرگونه فرورفتگی در سطح ظروف مسی پرهیز می‌کند و فقط براساس طرح مورد نظر با قلم‌هایی برروی مس خط می‌اندازد یا با قلم‌هایی که بافت‌های گوناگون دارند بر سطح فلز بافت ایجاد می‌کند.
صنعت مسگری کرمان از پیشینه چند هزار ساله برخوردار است به طوری که حفاری‌های انجام شده در «تل ابلیس» در 17 کیلومتری جنوب شرق بردسیر کرمان نشان می‌دهد ،حدود 6000 سال قبل مردمان این ناحیه موفق به ذوب مس در کوره‌های ابتدایی و ساخت ابزار و ظروف مسی شده‌اند. باستان‌شناسان همچنین در بررسی‌های منطقه شهداد به نقاط بسیاری برخوردند که آثار کهن‌تری در بر داشته و سطح زمین آنها پوشیده از سر گدازه کوره ذوب فلزات مس بوده است.مسگری کرمان از دوران اسلامی تا اواخر حکومت صفویه به صورت مستمر و پیوسته به حیات رو به رشد خود ادامه داد تا اینکه در اواخر حکومت صفویه، ورود کالاهای اروپایی به بازار ایران موجب انحطاط صنایع فلزی در کرمان شد و این قضیه تا آنجا ادامه یافت تا این صنعت ضربه نهایی را در هجوم خان قاجار متحمل شد؛ ضربه‌ای که بعد از آن صنعت فلزکاری و مسگری کرمان نتوانست از زیر بار آن کمر راست کند.معاونت هنرهای سنتی و صنایع دستی استان کرمان در گفتگو با جام جم دلیل افول صنعت مسگری را در کرمان جایگزینی صنعت به جای سنت می‌داند و می‌گوید: استفاده از ظروف چینی به جای ظروف مسی، افزایش جهانی قیمت مس و افزایش دستمزد هنرمندان مسگر باعث شده استفاده از ظروف و وسایل تزیینی مس کاهش پیدا کند. حسانی امیدوار است با افزایش 40 درصدی بودجه معاونت هنرهای سنتی و صنایع دستی استان کرمان در سال جاری حمایت بیشتری از هنرهای سنتی و صنایع دستی استان کرمان صورت بگیرد.به دلیل وجود انواع و اقسام ظروف که استفاده از آنها به مراتب راحت‌تر و پخت و پز در آن کم ضررتر است طبیعتا ساختن ظروف مسی نمی‌تواند بازار خوبی داشته باشد به همین جهت مسگران اغلب به ساخت وسایلی که بیشتر جنبه تزیینی دارد می‌پردازند. اگر چه هنوز صدای چکش‌های مسگری در کرمان خاموش، نشده ولی هجوم ظروف و وسایل تزیینی مسی هندی و چینی به بازار آخرین نقطه حیات مسگری کرمان است.
صنعت دستی مس در زنجان به بیش از یک هزار سال قبل و به دوره ساسانیان باز می‌گردد.در استان زنجان از گذشته بسیار دور، تولید کنندگان زیادی به تولید انواع ظروف مسی ساده مصرفی، تزئینی، نقش دار و قلم خورده در انواع و اقسام آن می‌پرداخته‌اند که کلید این تولیدات به وسیله دست و با ابزارهای ساده صورت می‌پذیرفته است و از نظر کیفیت هم نمونه‌های بسیار زیبائی از گذشته موجود است. صنعت دستی مس در زنجان به بیش از هزار سال قبل و دوره ساسانیان در زنجان باز می‌گردد و احتمالا مهمترین مقطع رشد صنایع مس زنجان در دوره سلجوقیان بود که صنعتگران زنجانی برای این اقوام تازه استقرار یافته ترک آفتابه لگن‌های مسی با نقش حیوانات اساطیری می‌ساختند. بعدها در دوره ایلخانان با ورود تعدادی هنرمند چینی به وسیله هولاکوخان به زنجان، صنعت مس زنجان تکامل بیشتری یافت و آفتابه لگن‌های مسی برجسته و منقش این شهر با نقش‌های برجسته از گل و گیاه و با لگن‌های کنگره‌دار مزین شده و برای صدور به بلاد چین و کناره‌های مدیترانه آن روز مهیا شد اما متاسفانه این نوع آفتابه لگن‌های عتیقه که یادگار تکامل صنایع دستی زنجان در ادوار هزاره و پیش از هزاره اول بود چیزی باقی نمانده و بیشتر آنها رهسپار کوره‌های ذوب مس شده است. انواع ظرف مسی مثل تیان، تشت، حنا خوری، لگن و تاس حمام، روشل، تنگ و پارچ مسی و آفتابه و مخزن سقاخانه مسی بود و ظروف آشپزخانه مثل دیگ‌های بزرگ و کوچک، تیانچه مسی، بادیه مسی، دیزی مسی، آبکش مسی، قابلمه مسی و تابه مسی و ظروف دیگر مسی برای سر سفره و مهمانی مانند بشقاب هشت گوش مسی و گرد و کاسه مسی و پیاله مسی و دوری و کفگیر مسی و ملاقه قاشق مسی و لیوان مسی و پارچ مسی و آفتابه لگن مسی برای شستشوی دست بعد از جمع آوری غذا از سر سفره و نیز مجمعه مسی، سینی بادامی مسی گرد و فراشی و مجمعه مسی، چای دان مسی، زیر استکان مسی، منقل مسی، پاتیل مسی و انواع سطلها و زیر سیگار مسی و غیره بوده است. دستگاه‌ها و ادوات شکل‌دهی به مس به دو دسته ادوات زیرین و ادوات زبرین تقسیم میشد که از زیر و رو یک تکه مس را زیر فشار شکل گیری قرار میدادند و این ادوات بر حسب خواص هر ظرف ساخته و طراحی شده بود. صنعتگران زنجانی این خلاقیت را داشتند که به تنوع این ابزار و ادوات فکر کرده و آنها را طراحی و برای ساخت و ساز مس خود قالب سازی ادوات بکنند و به راستی لازم است این ابزارها که بیانگر خلاقیت اولیه بشر است در موزه های مردم شناسی ابزاری گردآوری شوند. البته در عصر تمدن آینده و معشیت الکترونیکی تنها کاربرد مس، ساخت ظروف نیست بلکه کاربردهای فراوانی دارد که باید صنعتگران مس زنجان به آنها مجهز شوند و نیز بر خلاف تصور اغلب مردم، شهر زنجان، تنها شهر سرب و روی نیست بلکه شهر مس است و باید به یاد بود لیاقت‌های بنیان گزاران صنعت مس، به ترمیم صنعتی شهر و ایجاد صنایع مدرن بپردازیم.
صدای چکش مسگران یزدی در بازار پنجه علی از قرن نهم هجری تاکنون طنین انداز بوده اما هم اکنون این بازار رونق گذشته خود را از دست داده و صدای پرطنین چکش امروز به دنبال بی رونقی بازار حزین شده است.بازار پنجه علی که به بازارچه مسگران یزد رونق دارد قدمتی 600 ساله دارد و رزق و روزی صدها نفر با نواختن ضربه های چکش به مس و خلق ظروف مسی تامین می شد اما این روزها تفلون و چدن و... جایگزین این ظروف ارزشمند شده اند و بازار مسگران دیگر رونق و حال و هوای گذشته را ندارد.
در گذشته بیش از 60 مغازه مسگری در راسته بازار پنجه علی فعال بودند و ظروف مسی متنوعی خلق می کردند اما اکنون تنها 45 باب از این 60 باب مغازه فعال است که از این تعداد نیز فقط 15 مغازه هنوز به کار مسگری مشغول هستند.بسیاری از فعالان این حرفه شاید بیش از 70 سال باشد که ظروف مسی تولید می کنند و مسگری حرفه و شغل اصلی آنهاست.بسیاری از استادان مسگری اکنون دیگر حیات ندارند تا شاگردانی برجسته همچون خود تربیت کنند و مغازه های بزرگ مسگری این روزها به ظروف تفلون، چدن، روحی و... آراسته شده است.در گذشته های دور بازارهای مسگری رونقی خاص داشت زیرا علاوه بر مصرف خانه ها از این ظروف، بخش قابل توجهی از جهیزیه عروس ها را ظروف مسی تشکیل می داد.
با وارد شدن کالاهای مختلف به بازار و تغییر شیوه های زندگی ظروف مسی به تدریج از مطبخ های قدیمی رخت بر بستند و جای خود را به انواع ظروف وارداتی و خارجی دادند.برخی ظروف به اوراقی ها رفتند و برخی دیگر توسط افراد خوش ذوق و هنرمند خانواده ها به وسایل تزئینی خانه ها تبدیل شد.
اکنون نیز ظروف مسی کمتر جنبه کاربردی دارند و این ظروف بیشتر برای تزئین آشپزخانه ها و قسمت های سنتی خانه ها استفاده می شود.طی سال های اخیر مواد اولیه مسگری نیز گران شد و همین امر سبب شد تا ظروف مسی نسبتا گران شوند به نحوی که کوچکترین سایز قابلمه مسی اکنون بیش از 35 هزار تومان قدمت دارد.در گذشته از مس ظروفی نظیر قابلمه ، سینی ، آبکش ، گلابپاش ، سماور ، آفتابه ، قوری و ... ساخته می شد اما این روزها ظروف مسی بیشتر در اشکال تزئینی نظیر قندیل آبی ، کشکول و ... ساخته می شود.یکی از فعالان بازار پنجع علی یزد در مورد حرفه خود، اظهار داشت: حدود ۵۵سال است که در این حرفه مشغول به کار هستم و تا حدود دو سال قبل از رونق بازار مسگری خبری نبود اما وضعیت بهتر شده است.ابوالقاسم سیاح با بیان اینکه در گذشته اغلب وسایل منزل از جنس مس بود، گفت: امروزه این رویه تغییر یافته و فقط برای طبخ غذا و وسایل تزئینی کاربرد دارد.وی عنوان کرد: در گذشته رسم بود برای هر عروس صد کیلوگرم مس تهیه می کردند اما این روزها ظروف کریستال، چینی، قابلمه های چدنی و تفلون و ... جای ظروف مسی را به خوبی اشغال کرده است.سیاح با اشاره به سختی کار مسگران بیان داشت: برای تبدیل یک ورق 10 کیلوگرمی مس به یک ظرف مسی باید 200 هزار چکش بر روی آن وارد شود و همین امر نیاز به قدرت بدنی بالایی دارد در حالی که اغلب مسگران دیگر پیر و فرتوت شده اند و جوانان اندکی در این حرفه مشغول به کار هستند.گرچه صنعت مس و مسگری زحمات و مشقات بسیاری دارد اما از درآمد بسیار خوبی نیز برخوردار است اما جوانان اکنون کمتر به این رشته هنری که از صنایع منحصر به فرد دستی استان یزد نیز به شمار می رود، روی خوش نشان می دهند.
(2 votes, average: 5٫00 out of 5)Loading...
ممنون از مطلب پرمحتواتون، الان دیگه اون مس های قدیم نیست جنسشون خیلی بد شده متاسفانه