ما میخواهیم در این مطلب در مورد صنعت فرش دستباف مناطق درخش،تربت حیدریه،فردوس،طبس و ایلات و عشایر خراسان مطالبی را ارائه نماییم.امیدواریم برایتان مفید و قابل استفاده باشد.
منطقه ای در قائنات و در شمال شرقی بیرجند (در جنوب استان خراسان) سومین کانون مهم بافندگی در خراسان (پس از مشهد و بیرجند) با سابقه درخشان در قالیبافی که برخی از زیباترین فرشهای مجموعه قالیهای آستان قدس رضوی در این منطقه بافته شده است.
در موزه فرش تهران نیز تعدادی با طرح محرمات وجود دارد که در روستای درخش بافته شده و از لحاظ مرغوبیت و زیبایی منحصر به فرد است.
در میان فرشهای نفیس کاخ گلستان نیز سه قطعه قالیچه که در این راستا بافته شده دیده می شود که مشخصات کامل آنها در کتاب قالی ایران نوشته سیاوش آزادی ارائه شده است.
در ناحیه درخش حدود 450 دستگاه قالی دایر است و متأسفانه رنگهای جوهری جای رنگهای نباتی را گرفته و می گویند اگر چه در قیمت چندان تفاوت ندارد ولی تهیه رنگ جوهری سهل تر و خالی از زحمت است.
البته یکی دو نفر از استادهای معروف قالیباف هنوز رنگهای نباتی را به کار می برند. ایل بهلوری یک قسم قالی نظیر قالیچه های ترکمنی می بافند که آنها نیز خالی از تعریف نیست.
قالی قدیمی درخش در بافت فشرده بوده و در طرح به طور معمول نگاره ای از ترنج بزرگ و برجسته داشت که بر متن ساده به رنگ نخودی و یا سرخ زیبای آلبالویی بافته می شود و گاهی نقشهایی از پرندگان نیز به آرایش آن کمک می کرد. برخی از فرشهای قدیمی آن با نقشه های اصیل و باشکوهی، آن چنان که در بافتهای کردستان دیده ایم با نقش بته های سرتاسری بافته شده اند.
این بته های دوقلو که در جرگه طراحان قالی بنام بته مادر و بچه معروفیت دارند در ردیفهای موازی تمامی سطح فرش را مستور نموده اند. همین بته ها پهلو به پهلو به صورت دانه های تسبیح چهار گوشه قالی را یک دور کامل زده و حاشیه را می سازند. در این قبیل فرشها اصولاً بین حاشیه و زمینه از نظر شکل و رنگ اختلاف چندانی وجود ندارد و فرش بصورت یک تکه پارچه ترمه ای به نظر می رسد.
رنگهای مسلط در فرشهای درخش قرمز، سرمه ای ، سبز، مغز پسته ای روشن و نارنجی است. پیش و پس از جنگ جهانی اول در درخش قالیهای ارزان قیمت نیز بافته می شد که طرح آن سرتاسر تکراری و یا ترنجی بود و به نام قالی قائن یا خراسان در اروپا بویژه در آلمان و فرانسه به فروش می رفت و این اوج کار بافندگان درخش بود.
تنزل کار بافندگان درخش از وقتی شروع شد که بدون داشتن وسیله لازم طراحی از جمله کاغذ شطرنجی به فکر رقابت با بیرجند بر سر بافتن قالی ترنجدار افتادند و این، در فاصله دو جنگ جهانی بود. نتیجه این رقابت قالیهایی بود درشت بافت و از نظر بافت ناقص با حاشیه هایی به رنگ سیاه و عنابی روشن و این، آغاز تنزل بود.
از مناطق عمده قالیبافی خراسان است. قالیهای تربت حیدریه که با پود تابیده و زمینه لاکی عرضه می شود از شهرت خوبی برخوردار است.
دراین قالیها از زمینه سرمه ای به ندرت استفاده می شود. صرف نظر از دیگر نقوش مرغوبترین نقشه این ناحیه نقشه بندبندی موسوم به نقشه حسن قاضی است که در آن از لچک و ترنج اثری نیست، طرح افشان نیز در تربت حیدریه بافته نمی شود، اما بافت قالیچه در تربت حیدریه و تربت جام متداول است.
این قالیچه ها که به بلوچی مشهورند به نامهای سالارخانی، ترکمن، قاسم آبادی، گلدانی، سجاده ای شهرت دارند.
شهرستانی قدیمی در خراسان که زمانی تون نامیده می شد. ناصر خسرو در قرن یازدهم هجری می نویسد که هنگام عبور از فردوس 400 دار دیده است که معلوم نیست این دارها برای بافت قالی بوده است یا گلیم.
اینک شهرت فردوس و طبس به قالیچه هایی است که در چند روستای عرب نشین این دو منطقه بافته می شود و به قالیچه عربی فردوس و طبس معروف است.
بافت این قالیچه ها با گره فارسی به صورت یک پوده است. تا سال 1939 هلند از خریداران اصلی این قالیچه ها بود ولی از آن پس خرید این قالیچه ها را قطع کرد.
کانون مهم قالیبافی فردوس و طبس روستاهاي عرب نشين است كه که دست بافت آنها به نام قالیچه عربی فردوس و طبس معروف بوده است امروزه در طبس طرح نائین بافته می شود.
در طول تاریخ بعد از اسلام، ایلات و عشایر گوناگونی در خراسان سکنی گزیده اند، این عشایر تابستان را در مناطق کوههای هزار مسجد و ارتفاعات اطراف قوچان، بجنورد، شیروان، چناران، درگز، تا نواحی سرخس به سر می برند.
و قشلاق را معمولاً در مراوه تپه، گنبد کاووس و حوالی جنوب خراسان سپری می کنند. کردهای خراسان که در اوایل دولت صفویه (1010 ه ق) برای جلوگیری از تاخت و تاز ترکمنان و ازبکان به مرزهای شمالی این استان انتقال داده شده اند، تحت عنوان ایلهای بزرگ (زعفرانلو در قوچان، شادلو و قراچورلو در بجنورد)، هر کدام به تیره های متعددی تقسیم می شوند.
طوایف تیموری، خواف، سلجوقی، بربری، جنب آباد، تربت جام و تایباد و فریمان، در قسمتهای دیگر خراسان ساکن شده اند. در حوزه سرخس نیز طوایف عرب بهلولی، سیستانی و بلوچ، که در زمان ناصرالدین شاه بنا به میل خود به سرخس کوچ کرده اند، زندگی می کند.
از دیگر ایلات و قبایل خراسان: ترکمنها و تاتها (فارسها) در گروههای پراکنده شامل طوایف رازوجرگلان و گیفان در شمال خراسان، و نیز طوایف قرابی در تربت حیدریه و خزیمه در بیرجندو کلالی و هزاره را در شرق خراسان، و با خزری، بلوچ، سالار خانی و خاوریها و بیاتها را باید نام برد.
ازبکها همیشه بخشهای شمال شرقی ایران رامورد تهدید قرار می دادند. گر چه اینان بارها توسط سران سلسله های مختلف سرکوب شده، لیکن هر از چند گاهی با تجدید قوا به حملات خود ادامه می دادند.
نادر شاه با توجه به اینکه کردها و بلوچها افرادی سلحشور بودند، عده ای از آنها را در آنجا اسکان داد.
در سالهای بعد به علت قحطی و خشکسالی عده ای از بلوچهای سیستان نیز به این منطقه مهاجرت کردند، در نتیجه برخلاف تصور بسیاری که خیال می کنند قالیچه های بلوچی در سیستان بافته می شود، آنچه امروز به عنوان قالیچه های بلوچی مورد بررسی است توسط عشایر بلوچ شمال خراسان، به ویژه در اطراف تربت حیدریه، کاشمر، سرخس و تربت جام تهیه می شود و تنها معدودی در نواحی جنوبی و قدری در سیستان بافته می شوند.
نقش قالیچه های بلوچی با تأثیرپذیری از نقوش نواحی مرزی در قالب نقشهای هندسی جلوه گر شده است نقشهای لوزی از نقوش ترکمنها الهام گرفته و ترنجهای کثیرالاضلاع به صورتی مکرر، گاه مشتمل بر 3 تا 4 بخش متن قالی را زینت می دهند نقوش بته جقه نیز، از این قاعده مستثنی نیستند و به صورتی هندسی متن قالیچه هایی را که حواشی آنها نیز مشحون از نقوش هندسی است، پر می کنند.
در قالیچه های سجاده ای نیز خطوط مستقیم، نقش اساسی را ایفا می کنند. در بیشتر موارد درختچه ای با شاخسارهای کاملاً افقی در طرفین، متن محراب را می پوشاند. انتهای هر شاخه حامل نقش گلی با طرح هندسی است در مواردی نیز طرفین فوقانی ترین بخش محراب به نقشی تجریدی از پنجه با دست و یا نگاره ای شبیه به آن زینت داده شده است.
این نقش که پنجه اکبر نامیده می شود در بیشتر قالیچه های سجاده ای نمایان است. از جمله رنگهای مورد استفاده در قالیچه های بلوچی رنگهای قرمز و آبی سیر است و استفاده از خطوط سیاه در طرحهای اصلی، اثر آنها را عمیق تر می کند.
از جمله ویژگیهای قالیچه بلوچی، راه راه بودن گلیم بافت آن بود که به علت استفاده از پشم سیاه رنگ برای تار و پود و به کاربردن چند رنگ در این بخش به وجود می آمد که اینک با بهره گیری از نخ پنبه برای تار و پود، جنبه زینتی این بخش کاهش یافته است.
محصولات دیگر قالیبافی بلوچ غیر قالیچه، بالش و همچنین قالیچه جهیزی است. این قالیچه از جمله بهترین دست بافته های بلوچ خراسان است که به آن سفره نیز می گویند.
برای بافت آن گاهی پشم شتر نیز به کار می برند و از پود اضافی ویا از ترکیب تار و گلیم آن گاهی ترنجی نیز در وسط قالیچه نقش می کنند این قالیچه چون بوسیله دخترها و براساس سنتی برای جهیزیه بافته می شود تهیه آن در بازار آسان نیست.
گسترش ارتباط ایلها، سنت اختصاصی بودن طرحها را که زمانی در میان ایلها رواج داشت از بین برده است طرحهای قاسم آبادی، سالار خانی، گلدانی سجاده ای، سه برگی و سه قابی از جمله نقشه های رایج در قالیچه بلوچ است.
رنگ قالیچه های بلوچ خراسان تیره است که از ترکیب مایه های قرمز و سیاه به دست می آید. از شتری و سبز و سفید نیزبرای نگاره های کوچک و حاشیه ها بهره گیری می کنند.
منطقه ای در پیرامون تربت جام که تیموریه – از عشایر ترک – د رآنجا به سر می برند بافندگان تیموری قالیچه هایی بلوچی می بافند که به قالیچه تیموری معروف است.
این قالیچه ها نازکتر از بلوچی است، بافت آن با گره فارسی انجام می گیرد و بهترین گونه آن محصول کار بافندگان تیره یعقوب خان است.
(3 votes, average: 5,00 out of 5)Loading... 
دیدگاه کاربران