در این مطلب سعی شده است شما را در خرید فرش های دستباف استان آذربایجان شرقی آشنا نماییم.
شهرستان ها و بخش هایی مانند:هریس،بخشایش،سراب ، قراجه،اهر،مرند،بیجار, تکاب, افشار،مهربان و شربیان که فرش های دستباف کم نظیری در این مکان ها تولید می شود.
قالی هریس گونه‌ای قالی ایرانی وآذربایجان از صنایع دستی همین خطه است که امروزه و در گذشته تولید می شده است.
قالی هریس اثر خطوط شکسته و رنگ و طرح فرش هریس، حکایتی ایست از ورای درخشش صدها نقش و نگار چشم نواز، که بی تابانه حکایت عشق را در محراب هنر نجوا میکند، و هریس آذربایجان، این گهواره قالی بافی، که در هر گوشه ایی از آن، دل عاشق طراحی و یا سر انگشتان بافنده ایی سبب آفرینش هنر زرین می‌شود که چشم و دل هر بیننده ایی را ارضا وعاشق خود میکند.
شهرستان هريس كه مابين تبريز و اهر واقع شده است يكي از جالب توجه ترين و بكرترين نواحي فرشبافي ايران محسوب مي شود. قالي بافي در هريس قدمت طولاني دارد و به 13 قرن پيش بر مي گردد. قبل از آن نيز مردم در زمينه هاي گليم و جاجيم بافي فعاليت مي كردند.
صنعت قالي در هريس از طريق تجار تبريز به اين منطقه انتقال يافته و اكثر نقشه هاي آن به نام همان تجار ثبت شده است مانند نقشه هاي تاجري، توكلي، چلنگري و اسماعيل بيگ.
در حال حاضر به دليل رونق بازار قالي و از طرف ديگر به علت موقعيت جغرافيايي منطقه كه نبود ايجاد كارخانجات اشتغال زار در پي داشته، اكثر مردم و به خصوص زنان و دختران در شغل قاليبافي مشغول به فعاليت هستند به طوري كه خانم ها 1/89 درصد شاغلان اين بخش را تشكيل مي دهند.
در ربع آخر قرن 19ميلادي كه بازرگانان تبريزي دريافتند ميزان قالي هاي قديمي روبه اتمام است تعدادي قالي جهت صدور به بافندگان سفارش دادند. شهر هريس كه در نزديكي تبريز قرار داشت و صنعت قاليبافي از ديرباز در آن رايج بود، بي شك محلي بود كه امكان پيشرفت زياد داشت. بنابراين يكي از تجار تبريزي طرحي از طرح هاي معروف گردان يعني لچك و ترنج را به هريس فرستاد و مشاهده كرد كه قاليبافان هريس و اطراف آن چگونه از اين طرح استفاده كردند.
قاليبافان اين منطقه كه مانند امروز از بافتن طرح هاي گردان عاجز بودند اين طرح را به طرح شكسته تبديل كردند. يعني آن را بصورت خطوط عمودي و افقي و اريب با زاويه 45 درجه در آوردند. بدين ترتيب ندانسته طرح هريس يا گراوان را بوجود آوردند.
امروزه اين طرح با نام هاي گوناگون در تمام كانون هاي قالي بافي هريس بافته مي شود اما رنگبندي آن در هر روستا يا بخش متناسب با فرهنگ، آداب و رسوم آن تغيير يافته است.
بافت قالي در هر منطقه از فرهنگ، آداب و رسوم مردمان آن منطقه تأثير مي پذيرد. هر چند كه در ايران كانون هاي قاليبافي را از لحاظ شيوه بافت به دوگروه تركي باف و فارسي باف تقسيم مي كنند اما شيوه بافت قالي هريس منحصر به فرد است هر چند كه با گره تركي بافته مي شود.
روش بافت قالي در هريس در هيچ جاي ايران وجود ندارد و شايد به همين دليل است كه قالي اين منطقه كوچك در كم ترين زمان در بازارهاي داخلي و خارجي مشهور شده و جايگاه خاصي براي خودش پيدا كرده است و با اينكه از لحاظ تراكم گره در هفت سانتي متر جزو فرش هاي درشت بافت به حساب مي آيد ولي قيمت آن كمتر از فرش هاي ريز بافت نيست و تجار داخلي و خارجي هميشه به دنبال قالي هاي اصيل هريس مي باشند.
ابتدا مشخص مي كنند كه مي خواهند نقشه مورد نظر را در چند قسمت و مرحله ببافند. بعد از آن از يك طرف، از سمت راست و يا چپ شروع به بافتن مي كنند. وقتي كه 20 الي 30 سانتي متر از آن را بافتند كار قسمت بعدي را شروع مي كنند و به همين ترتيب تا اتمام قالي پيش مي روند. البته اين تقسيم بندي بستگي به اندازه قالي دارد. اگر اندازه قالي بيش تر باشد بافت قالي به قسمت هاي بيش تر تقسيم مي شود و برعكس.
بافندگان به دليل جلوگيري از خستگي و كاهش اثرات رواني ناشي از بزرگ بودن اندازه قالي اقدام به ابداع چنين روشي كرده اند. دليل ديگر براي عمل بافت به شيوه فوق الذكر اين است كه دختران هريس بنابر يك رسم ديرين مجبور بودند هر كدام براي جهيزيه خود يك تخته قالي ببافند و هنر و خلاقيت خود را به اين ترتيب به معرض نمايش بگذارند كه اين كار نسل به نسل ادامه يافته و امروزه نيز در بعضي مناطق رواج دارد.
شيوه قاليبافي هريس نه از روش تركي باف و نه از روش فارسي باف تقليد مي كند بلكه شيوه مخصوص و منحصر به فردي دارد به طوري كه در هيچ جاي ايران مرسوم نيست.
تراكم گره هاي طولي قالي هريس هميشه از تراكم گره هاي عرضي آن بيش تر است. معمولاً تراكم گره آن در هفت سانتي متر 23×20، 22×20، 24×22، و 23×21 است. در نتيجه يكي از دلايل اصلي پرگوشت بودن و پاخوربودن آن همان بالا بودن تراكم گره هاي طولي اش است. به همين دليل هرچه از عمر اين عالي بگذرد زيباتر و براق تر مي شود.
امروزه خريداران قالي بسيار علاقمندند كه قالي كهنه هريس را خريداري كنند. قيمت قالي هاي پاخور و كهنه هريس بيشتر از قيمت قالي هاي تازه و نوآن مي باشد و بعضي از آنها به دليل قدمت زياد به چند برابر قيمت يك فرش نو فروخته مي شوند.
تعداد رنگ هايي كه در بافت قالي هريس استفاده مي شود بسيار اندك است و بين 12 الي 16 رنگ مي باشد و به دليل رنگ بندي خوب بهترين قالي ها را به بازار عرضه مي كنند.
قالي هريس بدون نقشه بافته مي شود. اكثر بافندگان نقشه را از مادر و مادربزرگان خود سينه به سينه ياد گرفته اند و به نسل بعدي منتقل كردند. به طوري كه در هيچ يك از كارگاه هاي قاليبافي حتي يك برگ نقشه نمي توان پيدا كرد. به همين دليل بافت قالي هريس يه ذهني بافي مشهور است. اما بافندگان هنرمند چنان نقش و نگار را با دقت در جاي خود مي بافند كه تحسين هر بيننده را بر مي انگيزد. بهترين قالي با نقش و نگار زيبا و دل فريب توسط دستان ظريف و هنرمندان دختران اين ديار توليد و به بازارهاي داخلي و خارجي روانه مي شوند.
قالي هاي هريس نسبت به قالي هاي ساير مناطق بيش تر است. به دليل اين سنگيني، حمل و نقل آن با ماشين صورت مي گيرد و در خانه نيز توسط چند نفر جا جا به مي شود. براي هر متر مربع از قالي هاي درشت بافت بين 4 الي 5/4 كيلوگرم پشم مصرف مي شود. اين ميزان براي قالي هريس بين 5/4 الي 6 كيلوگرم مي باشد.
طرح و نقشه هريس هندسي و شكسته است و اين سبك در تمام كانون هاي هريس يكسان مي باشد و بافت نقوش گردان در آنها رواج ندارد.
پشم مصرفي هريس در خود آن منطقه توليد مي شود و از اين نظر خودكفا هستند. در قديم پشم توليدي با دست ريسيده مي شد اما امروزه به علت بالا بودن سرعت كار و بيش تر شدن كارگاه هاي توليدي، دستگاه هاي ريسندگي خامه هاي مصرفي را براي قاليبافان آماده مي كنند.
بطور كلي در بافت قالي از دو نوع نقشه استفاده مي شود:
در طراحي نقوش گردان از خطوط منحني استفاده مي شود و عموماً نگاره ها با چرخش دايره وار بخش هاي مختلف نقشه را پر مي كنند. از عمده ترين نقوش گردان مي توان به اسليمي ها و ختايي ها اشاره كرد. با توجه به پيچيدگي اين طرح ها بافت آنها بدون نقشه امكان پذير نيست.
اين نقوش تركيبي از خطوط افقي، عمودي و ايب هستند كه در شكل گيري آن اشكال هندسي و تركيبي از آنها مشاهده مي شود. سادگي اين نقوش باعث شده تا آنها به صورت ذهني بافته شوند و نقشه اي از قبل براي اين تدارك ديده نشده و ذهني بافي نقوش شكسته رواج پيدا كند.
اين طرح با حاشيه هاي باريك در كناره و ترنج بزرگ در وسط آن بافته مي شود. لچك آن نسبت به ترنج بسيار كوچك بوده و نقوش هندسي سرتاسر متن را پر مي كند. يك نوار باريك، حاشيه بزرگ را به دو قسمت تقسيم كرده و تا انتهاي قالي به صورت چرخشي ادامه پيدا مي كند.
توكلي نام يكي ازتجار تبريز بوده و به نام او در منطقه هريس مشهور شده است. اين طرح يك ترنج كوچك در وسط متن و بدون سر ترنج و چهار لچك كوچك در گوشه هاي آن دارد، حاشيه هاي اين طرح تشكيل شده از يك حاشيه بزرگ و دو حاشيه كوچك كه نقش سماور در حاشيه بزرگ آن به شكل ماهرانه اي طراحي شده و زيبايي خاصي به طرح بخشيده است.
در اين طرح چهار لچك بزرگ كه قسمت عمده متن اصلي قالي را پوشانده و يك مداليون كه در وسط طرح ديده مي شود، وجود دارد. حاشيه هاي آن عبارت است از دو حاشيه كوچك و يك حاشيه بزرگ كه شكل قوري (به زبان آذري چاي دان) زيبايي خاصي به حاشيه آن بخشيده است و به صورت سلسله وار در حاشيه تكرار شده است.
اين طرح داراي يك ترنج كوچك در وسط و چهار لچك در گوشه ها است. سر ترنج به صورت آويز در بالا و پايين آن قرار مي گيرد. سه شاخه گل در وسط و چپ و راست لچك ها خودنمايي مي كنند. اين طرح را يك شكل خاص از بقيه طرح ها جدا مي كند و آن نقش سماور است كه همانند نقوش توكلي در حاشيه بزرگ، تكرار مي شود و زيبايي آن را صدچندان مي كند. همچنين دو طره كوچك با زنجيره به عنوان حاشيه كوچك از اطراف حاشيه بزرگ را احاطه مي كنند.
نقشه هاي ديگري نيز وجود دارد كه در بافت قالي هريس از آنها استفاده مي شود مانند: نقشه صمد خان، حياط گل (به زبان آذري استخرخانه)، صبوري، غلط نقشه و مانند آن.
بهترين و آسانترين راه شناخت قالي هريس شناخت رنگ و رنگ بندي آن است. استفاده از رنگ هاي قرمز، لاكي، عنابي و سرمه اي در متن اصلي جلوه خاصي به اين قالي داده است. اين سه رنگ، رنگ هاي اصلي منطقه بوده و در متن و حاشيه ها مورد استفاده قرار مي گيرند.
رنگرزي مواد مصرفي تا دو دهه قبل به صورت گياهي صورت مي گرفت. به علت وجود مواد رنگ زا در منطقه و مراتع بسيار مستعد جهت رشد آنها اكثر مردم براي رنگرزي خامه مصرفي خود به صورت سنتي از آنها سود مي جستند كه يكي از عوامل اشتهار اين قالي و باشكوه بودن آن به شمار مي رود.
اين قالي ها در اثر پاخوردگي شفاف شده، رنگ ها دلنشين و بكري را به خود مي گيرند و روح هر صاحب دلي را طراوت مي بخشند. به همين دليل است كه طرفدار قالي كهنه و پاخور هريس از نوي آن بيش تر است.
مهاجرت روستاييان به شهرها، پايين آمدن قيمت فرش، از دست رفتن بازار فروش، بالا بودن هزينه رنگرزي گياهي و... كارگاه هاي سنتي تعطيل شده اند و ديگر شادابي سابق رنگ در گل ها و برگ هاي آن ديده نمي شود. بررسي 1918 كارگاه آمارگيري شده مشخص كرده است كه تعداد كارگاه هايي كه با رنگرزي گياهي، قالي توليد مي كنند 18 مورد است و بقيه براي توليدات خود از خامه هايي كه با رنگ هاي شيميايي رنگ شده اند، بهره مي گيرند.
يعني 99 درصد مواد اوليه اي كه در بافت قالي هريس مورد استفاده قرار مي گيرد با رنگ هاي شيميايي، رنگرزي شده اند و تنها يك درصد از آنها با مواد رنگ زاي گياهي رنگرزي مي شوند.
قالي هريس به دليل ذهني بافي از شيوه خاصي پيروي مي كند و همانند تركي بافت كه از كارت رنگ استفاده مي كنند نيست. هيچ گونه پيش طرحي براي رنگ بندي وجود ندارد و بافندگان با استفاده از تجربيات و هنر خود به اين كار مي پردازند.
رنگ مورد استفاده در رنگ بندي اين قالي كم تر از 16 رنگ است اما استادان ماهر با سليقه خود تركيب رنگي دلنوازي را از آنها درست مي كنند. اگر استاد قالي در نيمه هاي كار آن را رها كند، ادامه كار براي استاد ديگر مشكل خواهد بود، زيرا سليقه ها متفاوت مي باشد و در نتيجه رنگ بندي قالي خوب و يكنواخت از آب در نمي آيد.
از آبي به عنوان رنگ متضاد و به شكل خطوطي در ميان رنگ ها استفاده مي شود اما در قطعات جديد، رنگ هاي ناهماهنگي به كار مي رود. گاهي در قالي هاي قديمي در ابعاد بزرگ، رنگ هاي آبي و فيروزه اي شگفت انگيزي نيز يافت مي شود.
قرمز تيره، مسي، لاكي، سرمه اي، زرد، شكري، يشمي و نارنجي كه رنگ قرمز و لاكي بيش تر در متن و رنگ سرمه اي در حاشيه و ترنج به كار مي رود.
در بخشايش از توابع هريس، فرشهايي مشابه با هريس منتها دربافت خشن تر و تراكم كمتر در اشكال شبه چهارگوش و با رنگهاي كلاسيك منطقه كه به نسبت گذشته تا حدودي ملايم تر شده اند بافته مي شود. بعضي از قالي هاي نيمه اول قرن 19 ميلادي را كه در روستاي بخشايش در چند كيلومتري هريس بافته شده اند مي توانيم بدون هيچ واهمه اي به اين بخش از آذربايجان نسبت دهيم.
كله اي هاي بلند و باريك و بسيار نادر كه از طريق رنگ زرد بسيار لطيف و زيبايشان به ويژه در روي مايه هاي آبي، گلي، قهوه اي بسيار كم رنگ، آجري روشن و روي طرح هاي درشت گياهي و گل كه ملهم از نقش هراتي هستند مشخص مي گردند. با اين همه، اين نقش در بسياري موارد با نشان دادن حالت هندسي شده به صورت بسيار خشكي در مي آيد.
سراب واقع در جنوب شرقي اردبيل از مراكز عمده فرشبافي آذربايجان بوده و امروزه نيز همگام با ساير نقاط استان رشد اين صنعت به نحوه مطلوبي در آن تداوم دارد. سراب از نظر تهيه كناره هاي مرغوب در اندازه هاي مختلف شهرت دارد.
اين كناره ها شباهت بسيار زيادي به قاليهاي مشكين شهر دارد و گاه تشخيص آنها از يكديگر دشوار است.
همچنين نقش اين كناره ها كه داراي پرز نسبتاً بلند هستند و بافت آنها متراكم تر از بافت قالي هاي متداول هريس است مشابه نقش كناره اي همدان به شكل ترنج هاي لوزي شكل يا شش وجهي با محيط دندانه دار و يا چنگكي و معمولاً در زمينه اي به رنگ پشم شتري قرار گرفته اند.
داراي نقش هاي دندانه اي دو رنگ است. در كنار عريض ترين حاشيه معمولاً مربع هاي كوچكي به تناوب گل ها و يا دسته هاي كوچك گل را در خود جاي داده است. رنگ قالي هاي سراب اغلب به رنگ قهوه اي روشن تا متوسط و گاه قرمز يا آبي سورمه اي و نخودي است و حواشي قاليها برنگ قرمز، آبي، سفيد و قهوه اي مي باشند.
اين قاليها داراي طرحهاي ساده و ابتدايي اند و از ارزش بسياري برخوردار مي باشند. ابعاد اين قاليها بيشتر در قواره هاي كوچك ذرع و نيم ذرع و دو زرع و كناره هايي در طول 3 تا 6 متر و عرض 1متر مي باشد.
قراجه در شمال شرقي هريس و نزديكي شهر تبريز در جاده اهر واقع شده است، در قراجه نيز مانند بخشايش سابقه صنعت قاليبافي يك قرن و احتمالاً بيشتر بوده است. فرش هاي اين منطقه يا توسط بافندگان روستاهاي مجاور هريس و يا عشاير چادرنشين كرد مستقر در نواحي بافته مي شوند.
فرشهاي عشايري منطقه معمولاً نرم بافت تر هستند در حالي كه فرش هاي مناطق روستايي بافت متراكم تري دارند. بافندگان محلي ازميان رنگهاي مرسوم علاوه بر رنگ عاجي براق به رنگها قرمز درخشان سماقي و قهوه اي سرنجي نيز تمايل دارند. فرش هاي آنها كلاً در سبك هندسي بافته مي شوند.
حد فاصل اين ترنج ها و همچنين حاشيه فرش با اشكال هندسي پوشيده شده است. مشخص ترين ويژگي فرش هاي قراجه يك پوده بودن آنهاست. همچنين اين قالي ها خيلي فشرده بافته مي شوند و خيلي خوب پرداخت مي گردند.
شبكه تار و پود اين فرشها از تارهاي پنبه اي سفيد و پودهاي آبي متمايل به خاكستري شده است كه بيشتر در شكل كناره و يا قاليچه هاي دوزرعي نسبتاً پهن تر از حد معمول در بازار يافت مي شود.
در شهرستان اهر فرشهائي متراكم و پرگوشت در اندازه هاي متغير و متمايل به چهارگوش بافته مي شود. برخلاف ساير مناطق بافندگي آذربايجان كه طرحهاي آنها كاملاً متأثر از طرحهاي هندسي قفقاز مي باشند در اين شهر غالباً فرشهايي در سبك منحني با نقش ترنج مي بافند. اين ترنج ها اغلب اغلب بدون سر ترنج بوده و با هشت كلاله جانبي محاط شده اند.
اين سه از مراكز توليد فرش در اين استانند كه محصولات كارگاههاي قالي بافيشان هم بسيار نزديك به هم است. فرشهاي اين نقاط از نظر دوام و قدرت كار بسيار عاليست، يك قالي بيجاري يا تكابي ممكن است بيش از صد سال دوام آورد.
بر قالي هاي اين نقاط بيشتر نقشه هاي ماهي در هم و شاه عباسي بيجار به چشم مي خورد. لاكي (قرمز) سورمه اي و كرم از رنگهاي زمينه قالي هاي اين منطقه است. فرش زمينه آبي و فيروزه اي هم بندرت يافت مي شود. بطور خلاصه قالي هاي اين منطقه پر كار و پرز بلند هستند كه خط در طراحي آنها نقش مهمي دارند.
شهرستان مرند در 68 كيلومتري شمال غربي تبريز قرار گرفته است. در اين شهر از زمانهاي قديم فرشبافي رواج داشته است و شاهد اين مرعا يكي از اشعار خاقاني شرواني است كه در آن از قالي مرند نام برده شده است:
نقشه و بافت مرند و همچنين شهرستان خوي مشابهت فراواني با طرح و بافت تبريز دارند به گونه اي كه تشخيص آنها از توليدات تبريز به سهولت ميسر نيست. امروزه در شهرستان مرند طرح هريس با رج شمار 50 توليد مي شود كه در نوع خود بي نظير است.
مهربان قبلاً يكي از روستاهاي تابع هريس بود اما در چند اخير به شهرستان سراب پيوسته است. با اين وجود در توليد قالي از سبك هريس پيروي مي كند. در حال حاضر قالي مهربان بعد از هريس يكي از بهترين قالي هاي ايران محسوب مي شود.
در بخش مهربان همان طرح هاي هريس بافته مي شود با اين تفاوت كه رنگبندي نقوش مهربان نسبت به هريس روشنتر است و بيش تر از مايه هاي سفيد، نخودي و قرمز روشن استفاده مي كنند.
از نظر تقسيمات جغرافيايي اين روستا همزمان با مهربان جزو توابع شهرستان سراب شده است. قالي اين روستا بسيار زبرو خشن است اما در طرح آن از هريس پيروي مي كند. رنگبندي توليدات آنها متفاوت از هريس و مهربان مي باشد و معمولاً از رنگهاي تند و تيره بهره گيري مي كنند.
قالي شربيان از لحاظ كيفيت نامرغوب است به طوري كه در مقايسه با فرشهاي هريس به يك سوم قيمت آن فروخته مي شود.
(4 votes, average: 5,00 out of 5)Loading... 
دیدگاه کاربران